เมืองโบราณอาณาจักรพยู มรดกโลกแห่งแรกของพม่า

ผลจากการประชุมคณะกรรมการมรดกโลก ครั้งที่ 38 ณ กรุงโดฮา ประเทศกาตาร์ ที่ผ่านมา มีการประกาศรายชื่อมรดกโลกแห่งใหม่ไปแล้วทั้งสิ้น 20 แห่ง โดยแบ่งเป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรม 19 แห่ง และมรดกโลกทางธรรมชาติ 1 แห่ง ซึ่งมาจากประเทศต่างๆ ในทวีปเอเชีย ยุโรป อเมริกา และแอฟริกา

เมืองโบราณอาณาจักรพยู 
มรดกโลกแห่งแรกของพม่า

แต่สิ่งที่น่าสนใจคือ มีการประกาศมรดกโลกแห่งใหม่ที่อยู่ในพม่า โดยถือเป็นมรดกโลกแห่งแรกที่อยู่ในพม่า อีกด้วย นั่นคือ กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู (Pyu Ancient Cities) ถูกประกาศให้เป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรม ซึ่งกลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู จะรวมไปถึงพื้นที่ของเมืองโบราณศรีเกษตร (Sri Ksetra) เปียทะโนมโย (Peikthanomyo) และหะลินยี (Halingyi) ที่สร้างขึ้นในยุคเดียวกัน ประมาณพุทธศตวรรษที่ 4

“ชาวพยู” คือใคร?

ชาวพยู เป็นชนชาติที่มาตั้งถิ่นฐานอยู่ก่อนชาวพม่าดั้งเดิม แต่นักวิชาการบางท่านก็ว่า “ชาวพยู เป็นชาวพม่าแท้จริง100เปอร์เซนต์!” โดยอาชีพหลักของชาวพยู คือ การทำเกษตรกรรม ด้วยความที่ดินในบริเวณที่ชาวพยูตั้งถิ่นฐานอยู่นั้น มีลักษณะเป็นที่ราบสูง (คล้ายๆ ภาคอีสานบ้านเรา) ถึงแม้จะมีแม่น้ำไหลผ่าน แต่ในหน้าร้อน ก็แห้งเหือด แต่ชาวพยูก็มีความสามารถปรับตัวกับสภาพแวดล้อมที่โหดร้ายได้ โดยการทำวิธีการผันน้ำ จากแม่น้ำอิรวดี และแม่น้ำสายรอง เข้ามาเป็นตัวช่วยในการทำเกษตรกรรม และยังมีการขุดคูคลองรอบๆ เมือง พร้อมอ่างเก็บน้ำ เพื่อไว้ใช้น้ำในยามหน้าแล้ง

เมื่อความเจริญของชาวพยูไม่หยุดลงเพียงเท่านี้ ชาวพยูได้เริ่มจับกลุ่มรวมกันสร้างอาณาจักรขนาดใหญ่ขึ้นมา มีชื่อว่า “อาณาจักรศรีเกษตร”

ซึ่งเป็นอาณาจักรที่ยิ่งใหญ่ ขนาดกว้างขวาง กินพื้นที่เกือบทั้งหมดของลุ่มน้ำอิรวดี โดยอาณาจักรศรีเกษตรนี้ ได้รับอิทธิพล ในเรื่องของภาษา ศิลปะ สถาปัตยกรรม และ พระพุทธศาสนาจากประเทศอินเดีย โดยศูนย์กลางหลักของอาณาจักรนี้ ตั้งอยู่ที่เมือง “ศรีเกษตร” ซึ่งเป็นชื่อเดียวกับอาณาจักร แน่นอนว่า ศรีเกษตร ได้ขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกล่าสุด เพียงอย่างเดียวเท่านั้น ร่องรอยอารยธรรมบริเวณใกล้เคียงศรีเกษตร อย่างเมืองเบคถาโน และเมืองฮาลิน ซึ่งทั้ง 3 เมือง ได้ถูกผนึกรวมกันแล้วขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรมแห่งแรกของพม่า ในชื่อ เมืองโบราณอาณาจักรพยู (Pyu Acient Cities)

 

แต่ในปัจจุบันนี้ ทั้งศรีเกษตร เบคถาโน และ ฮาลิน แทบจะไม่หลงเหลือความยิ่งใหญ่ ในแหล่งโบราณคดีแห่งนี้ มีเพียงซากปรักหักพัง ของโบราณสถาน เพราะยังไม่มีการจัดการที่ดีพอ สิ่งที่หลงเหลืออยู่ คือเจดีย์ ซากเมืองโบราณ คูน้ำ กำแพงเมือง ที่แสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่ในอดีต แต่ปัจจุบันนี้ แหล่งโบราณคดีเมืองเก่าของชาวพยู คงจะได้รับการดูแลที่ดีขึ้น จาก Unesco และประเทศพม่าเอง เพราะต่อไปนี้ เมืองโบราณแห่งนี้ ไม่ได้เป็นสมบัติของพม่าประเทศเดียวแล้ว แต่นับต่อจากนี้ เมืองเก่านับพันปีแห่งนี้ จะเป็นสมบัติของคนทั้งโลก ที่ต้องช่วยกันดูแลรักษาสืบต่อไป

ภาพถ่ายแสดงเขตกำแพงเมืองโบราณศรีเกษตร

ข้อมูลและภาพ : unesco.org / http://pantip.com/topic/32234675 / wiki
เรียบเรียงโดย Travel MThai

https://travel.mthai.com/world-travel/87302.html

มรดกโลกในเมียนมาร์ 1 : กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู

Posted by NorthNFE

ประเภท : มรดกโลกด้านวัฒนธรรม
ปีที่ขึ้นทะเบียน : พ.ศ. 2557
ชื่อเป็นทางการ : กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู (Pyu Ancient Cities)
ที่ตั้ง : ประเทศเมียนมาร์
เรียบเรียง : เสถียรพงศ์ ใจเย็น

กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู (PYU ANCIENT CITIES)

ที่มาและความสำคัญ

กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพยู (Pyu Ancient Cities) ถูกประกาศให้เป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรมแห่งแรกของเมียนมาร์ โดยรวมไปถึงพื้นที่ของเมืองโบราณศรีเกษตร (Sri Ksetra) เปียทะโนมโย (Peikthanomyo) และหะลินยี (Halingyi) ที่สร้างขึ้นในยุคเดียวกัน ในราวพุทธศตวรรษที่ 4

ภาพจาก: whc.unesco.org/en/list/1444/

ชาวพยู เป็นชนชาติดั้งเดิมที่มาตั้งถิ่นฐานอยู่ก่อนชาวพม่า มีอาชีพหลักในการทำเกษตรกรรม บริเวณถิ่นฐานที่ชาวพยูตั้งอยู่นั้นมีลักษณะเป็นที่ราบสูง ถึงแม้จะมีแม่น้ำไหลผ่าน แต่ในหน้าร้อนก็แห้งเหือด แต่ชาวพยูก็มีความสามารถปรับตัวกับสภาพแวดล้อมที่โหดร้ายได้ โดยการทำวิธีการผันน้ำจากแม่น้ำอิรวดีและแม่น้ำสายรอง เข้ามาเป็นตัวช่วยในการทำเกษตรกรรม และยังมีการขุดคูคลองรอบๆ เมือง พร้อมอ่างเก็บน้ำ เพื่อไว้ใช้น้ำในยามหน้าแล้ง เมื่อมีความเจริญมากขึ้น ชาวพยูรวมกันสร้างอาณาจักรขนาดใหญ่ขึ้นมา มีชื่อว่า “อาณาจักรศรีเกษตร”

อาณาจักรศรีเกษตรเป็นอาณาจักรที่ยิ่งใหญ่ ขนาดกว้างขวาง กินพื้นที่เกือบทั้งหมดของลุ่มน้ำอิรวดี โดยอาณาจักรศรีเกษตรนี้ ได้รับอิทธิพล ในเรื่องของภาษา ศิลปะ สถาปัตยกรรม และ พระพุทธศาสนาจากประเทศอินเดีย โดยสันนิษฐานว่าชื่อเมืองศรีเกษตร อาจได้มาจากชื่อเมืองโบราณในอินเดีย คือเมืองปุรี ในแคว้นโอริสสา

เมืองศรีเกษตรปัจจุบันตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของเมืองแปร นอกจากนี้ในช่วงเวลาใกล้เคียงกันยังพบหลักฐานการก่อตั้งชุมชนของชาวพยูในเมืองเบคถาโนซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของเมืองพุกามประมาณ 100 กิโลเมตร และเมืองฮาลินอยู่ทางทิศเหนือของเมืองมัณฑะเลย์ ก่อนที่จะเสื่อมไป เนื่องจากถูกกลุ่มคนไตจากน่านเจ้ายกกองทัพลงมาตีและกวาดต้อนผู้คนชาวพยูไปอยู่ที่เมืองจาตุง ตอนใต้ของจีนบริเวณเมืองคุณหมิงปัจจุบัน

ภาพจาก: whc.unesco.org/en/list/1444/

หลักฐานทางสถาปัตยกรรมของชาวพยู ซึ่งเชื่อว่าเป็นรากฐานของงานสถาปัตยกรรมของชนชาติพม่า พบที่เมืองศรีเกษตร ได้แก่ เจดีย์ขนาดใหญ่แบบก่อตัน เป็นเจดีย์ทรงระฆังชื่อว่าเจดีย์บอบอจี (Bawbaw Gyi) และเจดีย์ปะยาจีย์ (Pya Gi) ซึ่งเชื่อว่าเป็นต้นแบบให้กับงานสถาปัตยกรรมของพม่าในยุคต่อ ๆ มา ได้แก่ เจดีย์ชเวดากอง มิงกาลาเจดีย์ เจดีย์ธรรมยันสิกะ และเจดีย์วิหาร เป็นสิ่งก่อสร้างจากอิฐที่มีลักษณะรวมกันระหว่างเจดีย์ก่อตันและอาคาร(วิหาร) ที่เข้าไปใช้สอยพื้นที่ภายในในการประกอบพิธีกรรมได้ เจดีย์วิหารที่สำคัญ ได้แก่ วิหารเบเบจี (Bebe Gyi) และวิหารเลเมียทนา (Limyethna) อาคารลักษณะนี้เชื่อว่าพัฒนาไปเป็นเจดีย์วิหารที่มีขนาดใหญ่ในสมัยพุกามต่อมา นอกจากนี้ยังพบหลักฐานงานประติมากรรมที่ทำจากหินสลัก ประติมากรรมดินเผา ซึ่งพบว่าเป็นดินชนิดเดียวกับอิฐที่ใช้ในการก่อสร้างอาคารและเจดีย์ ประติมากรรมสำริด โดยมีการพบหลักฐานชิ้นสำคัญคือ ประติมากรรมสำริดกลุ่มนักดนตรีและนักเต้นรำ โดยที่ท่ารำนั้นแสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์กับอารยธรรมอินเดียอย่างใกล้ชิด

เจดีย์บอบอจี (Bawbaw Gyi Pagoda) ในศรีเกษตร ซึ่งเป็นต้นแบบของเจดีย์ในยุคพุกาม

ภาพจาก: en.wikipedia.org/wiki/Pyu_city-states

จากหลักฐานที่พบ จึงนับได้ว่าชนชาติพยู เป็นชนชาติที่มีความสำคัญในการวางรากฐานงานสถาปัตยกรรมให้กับผู้คนยุคหลังของพม่าเป็นอย่างยิ่ง โดยได้รับอิทธิพลจากอารยธรรมอินเดียนำมาปรับประยุกต์ให้สอดคล้องกับวัฒนธรรม วิถีชีวิตของตนอย่างเหมาะสม

แต่ในปัจจุบันนี้ ทั้งศรีเกษตร เปียทะโนมโย และหะลินยี แทบจะไม่หลงเหลือความยิ่งใหญ่ ในแหล่งโบราณคดีแห่งนี้ มีเพียงซากปรักหักพัง ของโบราณสถาน เพราะยังไม่มีการจัดการที่ดีพอ สิ่งที่หลงเหลืออยู่ คือเจดีย์ ซากเมืองโบราณ คูน้ำ กำแพงเมือง ที่แสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่ในอดีต แต่ปัจจุบันนี้ แหล่งโบราณคดีเมืองเก่าของชาวพยู คงจะได้รับการดูแลที่ดีขึ้น จากยูเนสโกและประเทศพม่าเอง เพราะเมืองโบราณแห่งนี้ ไม่ได้เป็นสมบัติของประเทศพม่าเท่านั้น แต่เมืองเก่านับพันปีแห่งนี้จะเป็นสมบัติของคนทั้งโลก ที่ต้องช่วยกันดูแลรักษาสืบต่อไป

ซากเมืองโบราณของอาณาจักรพยูที่ยังคงเหลืออยู่

www.buriramguide.in.th/90565/ท่องเที่ยว/ท่องเที่ยวรอบโลก/

เมืองโบราณอาณาจักรพยู-มรดกโลกแห่งแรกของพม่า.html

ที่ตั้ง

ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของเมืองแปร ประเทศพม่า

ที่ตั้งของเมืองศรีเกษตร เปียทะโนมโย และหะลินยี ในยุคโบราณ

การขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลก

กลุ่มเมืองโบราณอาณาจักรพะยู ได้รับการจัดตั้งให้เป็นมรดกโลก จากการประชุมคณะกรรมการมรดกโลก ครั้งที่ 38 ณ กรุงโดฮา ประเทศกาตาร์ ด้วยข้อกำหนดและหลักเกณฑ์ในการพิจารณา จำนวน 3 ข้อ ดังนี้
(ii) เป็นสิ่งที่มีอิทธิพลยิ่ง ผลักดันให้เกิดการพัฒนาสืบต่อมาในด้านการออกแบบทางสถาปัตยกรรม อนุสรณ์สถาน ประติมากรรม สวน และภูมิทัศน์ ตลอดจนการพัฒนาศิลปกรรมที่เกี่ยวข้อง หรือการพัฒนาการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ ซึ่งได้เกิดขึ้นในช่วงเวลาใดเวลาหนึ่ง หรือบนพื้นที่ใดๆ ของโลกไว้ซึ่งวัฒนธรรม
(iii) เป็นสิ่งที่ยืนยันถึงหลักฐานของวัฒนธรรมหรืออารยธรรมที่ปรากฏให้เห็นอยู่ในปัจจุบันหรือว่าที่สาบสูญไปแล้ว
(iv) เป็นตัวอย่างอันโดดเด่นของประเภทของสิ่งก่อสร้างอันเป็นตัวแทนของการพัฒนาทางด้านวัฒนธรรม สังคม ศิลปกรรม วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี อุตสาหกรรม ในประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติ

---

อ้างอิง
บูรพา โชติช่วง. “มรดกโลกพม่า” [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา http://www.siamrath.co.th/web/?q=มรดกโลกพม่าบูรพา-โชติช่วง (4 สิงหาคม 2557)

modern publishing.“ปยู ชนชาติผู้สร้างรากฐานทางสถาปัตยกรรมของพม่า” [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา
http://www.modernpublishing.co.th/ปยู (4 สิงหาคม 2557)

Travel MThai.“เมืองโบราณอาณาจักรพะยู มรดกโลกแห่งแรกของพม่า” [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา
http://travel.mthai.com/uncategorized/87302.html (4 สิงหาคม 2557)

UNESCO World Heritage Centre. “Pyu Ancient Cities” [online]. Available http://whc.unesco.org/en/list/1444/ (4 สิงหาคม 2557)

http://aseannotes.blogspot.com/2014/08/blog-post_9.html

ปยู ชนชาติผู้สร้างรากฐานทางสถาปัตยกรรมของพม่า

WRITTEN BY WARITTHA ON MAY 14TH, 2013. POSTED IN บทความ

สหภาพพม่า เป็นประเทศทางฝั่งทิศตะวันตกของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ที่มีชนกลุ่มน้อยอันหลากหลาย ซึ่งหนึ่งในต้นกำเนิดของชนชาติชาวพม่านั้นก็คือ ชนชาติ พะยู หรือ ปยู

ชาวปยู (เรียกแบบจีนว่า เปียว P-iao ปรากฏอยู่ในเอกสารจีน) เป็นชนชาติที่มีหลักฐานว่าอาศัยอยู่ในประเทศพม่ามาตั้งแต่ก่อนพุทธศตวรรษที่ 10 ก่อนที่ชาวพม่าจะอพยพลงมาจากเทือกเขาทิเบต มีนักวิชาการแสดงความเห็นว่าเป็นคนละเผ่าพันธุ์กับชาวพม่า แต่มีนักวิชาการบางกลุ่มเชื่อว่าเป็นชาติพันธุ์เดียวกัน และยังพบหลักฐานว่าประมาณพุทธศตวรรษที่ 15-16 ชาวปยูบางส่วนได้อพยพไปอาศัยอยู่รวมตัวกับชาวพม่าแถบที่ราบรอบๆ เมืองพุกาม มีหลักฐานว่า ชาวปยูตั้งชุมชนเป็นบ้านเมืองและอาณาจักรที่มีกษัตริย์ปกครอง เช่นที่เมืองโบราณศรีเกษตร อาณาจักรนี้ได้รับอิทธิพลจากการขยายตัวทางวัฒนธรรมอินเดีย ที่แผ่ลงมายังตอนกลางและตะวันตกของแหลมอินโดจีน โดยสันนิษฐานว่า ชื่อ เมืองศรีเกษตร อาจได้มาจากชื่อเมืองโบราณในอินเดีย คือเมืองปุรี ในแคว้นโอริสสา เมืองศรีเกษตรปัจจุบัน ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของเมืองแปร นอกจากนี้ในช่วงเวลาใกล้เคียงกัน ยังพบหลักฐานการก่อตั้งชุมชนของชาวปยูในเมืองเบคถาโนซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของเมืองพุกามประมาณ 100 กิโลเมตร และเมืองฮาลิน อยู่ทางทิศเหนือของเมืองมัณฑะเลย์ ก่อนที่จะเสื่อมไปเนื่องจากถูกกลุ่มคนไตจากน่านเจ้ายกกองทัพลงมาตีและกวาดต้อนผู้คนชาวปยูไปอยู่ที่เมืองจาตุง ตอนใต้ของจีนบริเวณเมืองคุณหมิงปัจจุบัน

หลักฐานทางสถาปัตยกรรมของชาวปยูซึ่งเชื่อว่าเป็นรากฐานของงานสถาปัตยกรรมของชนชาติพม่า พบที่เมืองศรีเกษตร ได้แก่ เจดีย์ขนาดใหญ่แบบก่อตัน เป็นเจดีย์ทรงระฆังชื่อว่าเจดีย์บอบอจี (Bawbaw Gyi) และเจดีย์ปะยาจีย์ (Pya Gi) ซึ่งเชื่อว่าเป็นต้นเค้าให้กับงานสถาปัตยกรรมของพม่าในยุคต่อๆ มา อันได้แก่ เจดีย์ชเวดากอง มิงกาลาเจดีย์ เจดีย์ธรรมยันสิกะ และเจดีย์วิหาร เป็นสิ่งก่อสร้างจากอิฐ ที่มีลักษณะรวมกันระหว่างเจดีย์ก่อตันและอาคาร (วิหาร) ที่เข้าไปใช้สอยพื้นที่ภายในในการประกอบพิธีกรรมได้ เจดีย์วิหารที่สำคัญ ได้แก่ วิหารเบเบจี (Bebe Gyi)และวิหารเลเมียทนา (Limyethna) อาคารลักษณะนี้เชื่อว่าพัฒนาไปเป็นเจดีย์วิหารที่มีขนาดใหญ่ในสมัยพุกามต่อมา นอกจากนี้ยังพบหลักฐานงานประติมากรรมที่ทำจากหินสลัก ประติมากรรมดินเผาซึ่งพบว่าเป็นดินชนิดเดียวกับอิฐที่ใช้ในการก่อสร้างอาคารและเจดีย์ ประติมากรรมสำริด โดยมีการพบหลักฐานชิ้นสำคัญคือ ประติมากรรมสำริดกลุ่มนักดนตรีและนักเต้นรำ โดยที่ท่ารำนั้นแสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์กับอารยธรรมอินเดียอย่างใกล้ชิด

จากหลักฐานที่พบ จึงนับได้ว่าชนชาติปยู เป็นชนชาติที่มีความสำคัญในการวางรากฐานงานสถาปัตยกรรมให้กับผู้คนยุคหลังของพม่าเป็นอย่างยิ่ง โดยได้รับอิทธิพลจากอารยธรรมอินเดียนำมาปรับประยุกต์ให้สอดคล้องกับวัฒนธรรม วิถีชีวิตของตนอย่างเหมาะสม

อ้างอิง

ภภพพล จันทร์วัฒนกุล. 2554. ประวัติศาสตร์และประวัติศาสตร์ศิลปะพม่า. พิมพ์ครั้งที่ 2.

กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ.

ยอร์ช เซเดซ์. 2525. ชนชาติต่างๆ ในแหลมอินโดจีน. แปลโดย ปัญญา บริสุทธิ์. พิมพ์ครั้งที่ 2.

กรุงเทพฯ: ไทยวัฒนาพานิช.

ข้อมูลภาพ

รูปที่ 1  แผนที่อาณาจักรศรีเกษตร ซึ่งเป็นอาณาจักรโบราณของชาวปยู

รูปที่ 2 แผนที่อาณาจักรศรีเกษตร เทียบกับแผนที่ในปัจจุบัน

 

รูปที่ 3 มหาธรรมเจดีย์ บอบอจี ตั้งอยู่ทางด้านทิศใต้ของเมืองศรีเกษตร ซึ่งอยู่ในเขตเมืองแปรของพม่า ในปัจจุบัน ลักษณะของเจดีย์สร้างด้วยอิฐ มีฐานกลมรองรับ มีความสูงถึง 42 เมตร ซึ่งเชื่อว่าเป็นต้นเค้าให้กับงานสถาปัตยกรรมของพม่าในยุคต่อๆ มา

รูปที่ 4 มิงกาลาเจดีย์ เจดีย์แบบก่อตันในสมัยพุกาม จะเห็นได้ว่ามีรูปแบบที่ปรับมาจากเจเดีย์ในสมัยปยู

 

รูปที่ 5 (ซ้าย) วิหารเบเบจี (Bebe Gyi) และ (ขวา) วิหารเลเมียทนา (Limyethna) วิหารสมัยปยู พบในอาณาจักรศรีเกษตร ต้นแบบของเจดีย์วิหารสมัยพุกามและยุคหลังๆ

รูปที่ 6 วิหาร อานันทเจดีย์

 รูปที่ 7 ระฆังสัมฤทธิ์ ค้นพบใกล้เจดีย์ปยะมะ เมืองศรีเกษตร ศ.ปยุ (พม่าตอนต้น)

https://www.modernpublishing.co.th/ปยู

อาณาจักรศรีเกษตร

อาณาจักรศรีเกษตรเป็นอาณาจักรโบราณของชาวปะยูหรือผิว  เป็นอาณาจักรเก่าแก่ที่เจริญรุ่งเรืองในช่วงเดียวกันกับอาณาจักรฟูนัน  แต่เป็นที่รู้จักกันน้อยเนื่องจากมีอาณาเขตที่ไม่กว้างขวางมากนัก  ศูนย์กลางของอาณาจักรอยู่ที่เมืองศรีเกษตร  ปัจจุบันคือเมืองเมืองฮมอซา (Hmawza)  ซึ่งอยู่ห่างจากเมืองแปร (Prome) ไปทางใต้ 6 ไมล์  มีอาณาบริเวณครอบคลุมบริเวณลุ่มแม่น้ำอิระวดีในภาคกลาง  และภาคใต้ของประเทศพม่าในปัจจุบัน  ชนชาติปะยูนับถือพระพุทธศาสนา  ได้รับความเจริญทางอักษรศาสตร์จากอินเดีย  ชนชาติปะยูมีเชื้อสายเดียวกับพม่า  โดยอพยพลงมาจากทิเบตและทางตอนใต้ของจีน  ในยุคที่รุ่งเรือง  อาณาจักรนี้มีอำนาจปกครองเกือบตลอดแหลมมลายู  จากนั้นถูกชนชาติมอญและอาณาจักรน่านเจ้ารุกราน  และเริ่มเสื่อมถอยลงเรื่อยๆ  หลังจากนั้นก็ตกอยู่ในอำนาจของชนชาติพม่า  ซึ่งก็คืออาณาจักรพุกามนั่นเอง

         เงินตราของอาณาจักรศรีเกษตร  ทำจากโลหะเงิน  มี 2 ขนาด  คือ  ขนาดใหญ่และขนาดเล็ก  ช่วงแรกของการสร้างเหรียญ  ชาวปะยูคงนับถือศาสนาพราหมณ์เหมือนกับอาณาจักรอื่นๆในบริเวณใกล้เคียงกัน  ต่อมาจึงหันมานับถือศาสนาพุทธ  เห็นได้จากเหรียญที่ผลิตขึ้นจะมีรูปเคารพในศาสนาพราหมณ์  การผลิตเหรียญใช้วิธีตอกตรา  โดยตัดแผ่นเงินตามน้ำหนักแล้วสอดวางไว้บนทั่งที่มีแม่พิมพ์ด้านล่าง  และตอกแม่ตราด้านบนด้วยค้อน  แผ่นโลหะเงินจะประทับติดรูปจากแม่พิมพ์ทั้งสองด้าน  การผลิตเหรียญแบบนี้ทำให้เหรียญของชาวศรีเกษตรมีลักษณะโค้งงอคล้ายกับกระทะ  เงินตราศรีเกษตรมีลักษณะเป็นเหรียญเงินกลม  ด้านหนึ่งเป็นรูปภัทรบิฐหรือบัลลังก์ (บางเอกสารบอกว่าเป็นกลองพราหมณ์)  ภายในกรอบที่ล้อมด้วยจุดไข่ปลา  อีกด้านหนึ่งเป็นรูปปราสาท  มีรูปสังข์หรือรูปศิวะลึงค์อยู่ภายใน  ศิวะลึงค์นั้นเป็นรูปเคารพแทนองค์พระศิวะ  ซึ่งทำให้สันนิษฐานได้ว่า  คนในอาณาจักรศรีเกษตรสมัยแรกเริ่มนั้นน่าจะนับถือศาสนาพราหมณ์ไศวะนิกาย  ซึ่งนับถือพระศิวะเป็นเทพเจ้าสูงสุด

         ตัวปราสาทเปรียบเสมือนเขาพระสุเมรุหรือเขาไกรลาส  อันเป็นสถิตของพระศิวะ  ด้านล่างเป็นพื้นน้ำซึ่งเปรียบเมือนมหานทีสีทันดร  ซึ่งอยู่ล้อมรอบเขาพระสุเมรุ  ด้านซ้ายขนาบด้วยวิวัชระ (อาวุธมีปลายแหลมทั้งสองด้าน)  ซึ่งเป็นอาวุธของพระอินทร์ที่เป็นหัวหน้าของเทวดาทั้งปวง  เป็นสิ่งแทนเทพแห่งการต่อสู้หรือเรียก ง่ายๆ ว่าฝ่ายบู๊นั่นเอง  ด้านขวาขนาบด้วยหอยสังข์  ซึ่งเป็นอาวุธของพระพิฆเณศโอรสของพระศิวะ  เป็นเทพแห่งการสร้างสรรค์ศิลปะหรือเรียกง่ายๆ ว่าฝ่ายบุ๋น  ด้านบนเป็นพระอาทิตย์และพระจันทร์  เปรียบให้เห็นว่าในโลกมีทั้งกลางวันและกลางคืน  เหรียญเงินของศรีเกษตรแสดงให้เห็นถึงงานฝีมือและศิลปวัฒนธรรม  ที่สะท้อนความเชื่อของผู้คนได้เป็นอย่างดี

ที่มาของภาพ : http://skyline2526.blogspot.com/2012/12/4-13.html

http://119.46.166.126/self_all/selfaccess7/m1/633/lesson4/more5.php

ประวัติความเป็นมาของชาวพยู

“….ประเทศพม่ามีหลายชาติหลายภาษาซึ่งเคยอยู่มาแต่ก่อนเก่า เช่น พวกมอญ พวกยักไข่ พวกกะเหรี่ยง พวกละว้าและพวกไทยใหญ่ เป็นต้น ยังมีเชื้อสายปรากฏอยู่จนทุกวันนี้ แต่พวกพยุนั้นแม้มีหลักฐานปรากฏอยู่ว่า บรรลุวัฒนธรรมสูงๆ แต่เดี๋ยวนี้ศูนย์ไปหมดทีเดียว ยังมีแต่ศิลาจารึกภาษาพยุและจารึกเป็นตัวอักษร เป็นพยานอยู่ทีเมืองสารเขตรและเมืองพุกาม หนังสือพยุก็ไม่มีใครอ่านออกมาช้านาน จนเมื่อพม่าตกเป็นเมืองขึ้นของอังกฤษพบศิลาจารึกหลัก 1 ที่วัดมงคลเจดีย์ ณ เมืองพุกาม จารึกเป็นตัวอักษรและภาษาต่างกันทั้ง 4 ด้าน เป็นภาษามคธด้าน 1 ภาษาพม่าด้าน 1 ภาษามอญด้าน 1 และภาษาพยุด้าน 1 นักปราชญ์อังกฤษคนหนึ่งชื่อ Blagden จึงพากเพียรอ่านภาษาพยุได้ด้วยเทียบเคียงกับภาษาอื่นซึ่งจารึกความอย่างเดียวกันในหลักศิลานั้น ได้ความว่า พวกพยุเอาแบบอักษร กะดัมพะ (Kadamba) ซึ่งใช้กันในอินเดียฝ่ายใต้ในราว พ.ศ. 900 มาเป็นต้นอักษรพยุ...”

(สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด ารงราชานุภาพ, 2514: 395)

จากพระนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด ารงราชานุภาพ พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์ โบราณคดีและมัคคุเทศก์ไทย ทำให้ทราบเรื่องราวของพยู ซึ่งในพระนิพนธ์ของพระองค์เขียนไว้ว่า “พยุ” ทำให้คนไทยที่มีความสนใจได้ประวัติศาสตร์โบราณคดีได้ทราบถึงพวกพยูในประเทศพม่าในขณะนั้นพอสังเขป ต่อมาศาสตราจารย์ ม.จ. สุภัทรดิศ ดิศกุล ได้นิพนธ์เรื่อง ประวัติศาสตร์เอเชียอาคเนย์ ถึง พ.ศ. 2000 ไว้ว่า “ชาวจีนอาจได้ติดต่อกับอาณาจักรเพี้ยว (P’iao) ผ่านทางแคว้นยูนนานตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 8 อาณาจักรนี้ส่วนใหญ่ก็ตรงกับดินแดนแถบลุ่มแม่น้ำอิรวดี คำว่า “เพี้ยว” ก็เป็นการเขียนภาษาจีนของคำว่า “ปยุ” นั่นเอง” (สุภัทรดิศ ดิศกุล, 2549: 92)

พยุ ปยุ หรือ พยู ตั้งอยู่ทางทิศเหนือของพม่า เป็นชาวพื้นเมือง ในต านานกล่าวถึง สมัยพุทธกาล พระพุทธเจ้าเคยเสด็จมาประทับดินแดนแถบนี้ ในต านานมีการกล่าวถึงพระนามของพระมหากษัตริย์ไว้ด้วย แต่ไม่อาจเชื่อถือได้อย่างแน่นอน สมัยพุทธศตวรรษที่ 11 น่าจะมีกลุ่มชนชาติพยูอาศัยอยู่ในบริเวณที่ราบอันอุดมสมบูรณ์แห่งกโยกเซ (Kyaukse) และในดินแดนแถบเมืองพุกาม มีชนชาติพยูซึ่งนับถือพุทธศาสนา โดยได้รับพระพุทธศาสนามาจากอินเดียภาคเหนือและทางภาคใต้ของพม่า 

พระภิกษุจีนนามว่า ซวนซัง (Hsuan-tsang) หรือเหี้ยนจังและอี้จิง ได้กล่าวว่า ทางทิศตะวันตกของอาณาจักรทวารวดีมีอาณาจักรชื่อว่า “เชลิฉาตาโล (She-li-ch’a-ta-lo) คือ “ศรีเกษตร” ซึ่งเป้นชื่อเมืองแปรในสมัยโบราณ (ภาษาพม่าว่า ถเยเขตตยะ Thayekhettaya) ที่ตั้งของราชธานีของพยูโบราณตั้งอยู่ทางภาคกลางของประเทศพม่า แก่บริเวณเมืองโบราณที่โมซาใกล้กับเมืองแปร เมืองนี้มีกำแพงอิฐก่อเป็นรูปวงกลมล้อมรอบ มีการค้นพบพระพุทธรูปในศิลปะอินเดียแบบคุปตะรุ่นหลัง ตรงกับพุทธศตวรรษที่ 11 มีการค้นพบศาสนาพุทธนิกายเถรวาทและนิกายมูลสรรวาสติวาทินใช้ภาษาสันสกฤตในเมืองศรีเกษตรด้วย  นอกจากนี้ยังมีการค้นพบศิลาจารึกในกลางพุทธศตวรรษที่ 13 เป็นภาษาพยูกล่าวถึงพระนามของกษัตริย์ดังนี้

พ.ศ. 1231 พระเจ้าสูรยวิกรมสิ้นพระชนม์ พระชนมายุ 64 พรรษา

พ.ศ. 1238 พระเจ้าหริวิกรมสิ้นพระชนม์ พระชนมายุ 41 พรรษา

พ.ศ. 1261 พระเจ้าสีหวิกรมสิ้นพระชนม์ พระชนมายุ 44 พรรษา

ยังมีพระนามของพระมหากษัตริย์อีก 2 พระองค์คือ พระเจ้าประภุวรมันและพระเจ้าชัยจันทรวรมันอีกด้วย (สุภัทรดิศ ดิศกุล, 2549: 93-94)

“ชาวพยู” จึงน่าจะเป็นชนชาติที่มาตั้งถิ่นฐานอยู่ก่อนชาวพม่าดั้งเดิม  ตามที่นักวิชาการบางท่านสันนิษฐานว่า “ชาวพยู อาจจะเป็นชาวพม่าอย่างแท้จริง” โดยชาวพยูมีอาชีพหลัก คือ การทำเกษตรกรรม เนื่องจากที่ดินในบริเวณที่เป็นที่ตั้งของชาวพยูนั้น  มีลักษณะเป็นที่ราบสูง (คล้ายๆ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือหรือภาคอีสานในประเทศไทย) ที่ตั้งของเมืองพยู มีแม่น้ำไหลผ่าน ในช่วงหน้าร้อน อากาศจะร้อนและแล้งจัด ชาวพยูก็มีความสามารถปรับตัวกับเข้ากับสภาพแวดล้อมได้ดี โดยการใช้วิธีการผันน้ำจากแม่น้ำอิรวดีและแม่น้ำสายรองเข้ามาเป็นตัวช่วยในการทำเกษตรกรรม และยังมีการขุดคูคลองรอบๆ เมือง พร้อมอ่างเก็บน้ำ เพื่อไว้ใช้น้ำในยามหน้าแล้ง

อาณาจักรศรีเกษตรซึ่งพัฒนาขึ้นจากชาวพยูนี้ ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกล่าสุดพร้อมกับร่องรอยอารยธรรมบริเวณใกล้เคียงศรีเกษตร อย่างเช่น เมืองเบคถาโน และเมืองฮาลิน  ทั้ง 3 เมือง ได้รับการผนวกรวมกันแล้วขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรมแห่งแรกของพม่าในชื่อ “เมืองโบราณอาณาจักรพยู” (Pyu Acient Cities)

ศักดิ์ชัย สายสิงห์ ได้กล่าวถึง งานศิลปะ สถาปัตยกรรมที่ชาวพยูสร้างสรรค์ไว้ ที่น่าสนใจมีดังนี้

ศิลปะปยุหรือพยู (Pyu) ราวพุทธศตวรรษที่ 12-14 มีเมืองสำคัญคือ เมืองไบค์ถาโนหรือเบคถาโน (Beikthano) ตั้งอยู่ตอนกลางของเมืองฮาลิน (Halin) ตั้งอยู่ทางเหนือ และเมืองศรีเกษตรหรือถเยชิตตะเย (Thayekhittaye) ตั้งอยู่ใกล้เมืองแปร (Prome) 

งานสถาปัตยกรรม เมืองศรีเกษตรยังคงเหลือหลักฐานทางสถาปัตยกรรมที่สำคัญคือ เจดีย์ โดยสามารถแบ่งเจดีย์ออกได้เป็น 2 กลุ่มคือ 

1. กลุ่มเจดีย์ลอมฟางหรือทรงกระบอก ได้แก่ ปยาจี (Payagyi) ปยามา (Payama) และบอบอจี (Bawhawgyi) 

2. กลุ่มเจดีย์วิหารกู่ปายา หมายถึง มีวิหารอยู่ด้านล่างสามารถเดินเข้าไปได้และมียอดเป็นเจดีย์ ได้แก่ วิหารเซกูตะวันออก (East Zegu Temple) วิหารเลมเยธนา (Lemyethna Temple) และวิหารเบเบ (Bebe Temple) 

กลุ่มที่ 1 เจดีย์ทรงลอมฟางหรือทรงกระบอก

วัฒนธรรมพยูพบหลักฐานของเจดีย์ที่เมืองไบค์ถาโน พบเพียงส่วนฐาน ได้แก่ เจดีย์หมายเลข KKG 2 และ KKG 14 ส่วนของฐานเจดีย์องค์ KKG 2 มีส่วนฐานขององค์ระฆังขนาดใหญ่ที่มีมุขยื่นออกมาทั้ง 4 ทิศ ลักษณะของเจดีย์จึงน่าจะเป็นเจดีย์ระฆังในผังทรงกลม น่าจะเป็นอิทธิพลของสถูปสมัยอมราวดี ส่วนหมายเลข KKG 14 น่าจะมีแผนผังแบบเจดีย์ที่ตั้งอยู่บนฐานประทักษิณที่มีมุขด้านหน้าเป็นทางขึ้นเจดีย์ แต่ไม่มีมุขประจำทิศทั้ง 4 รูปทรงของเจดีย์น่าจะเป็นเจดีย์ทรงระฆัง (แบบโอคว่ำ)    หรืออาจจะเป็นทรงกระบอกก็ได้

ภาพสลักสถูปจำลองได้รับการค้นพบเป็นจำนวนมาก ลักษณะของสถูปจำลองมีรูปแบบเดียวกัน แต่มีการประดับตกแต่งแตกต่างกันบ้าง องค์หนึ่งพบที่เนินซิ่นบา (Khinba) ในเมืองศรีเกษตร เป็นสถูปจำลองสลักบนแผ่นหิน ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑ์เมืองศรีเกษตร ลักษณะสถูปเป็นองค์ระฆังเป็นทรงโอคว่ำ ที่ฐานประดับพระพุทธรูปในซุ้มจระนำโดยเรียงเป็นแถว 5 องค์

เจดีย์ทรงลอมฟาง คือ เจดีย์ที่มีรูปแบบขององค์ระฆังมีลักษณะคล้ายกับลอมฟาง ถือได้ว่าเป็นเอกลักษณ์ของเจดีย์ในศิลปะศรีเกษตร เพราะมีรูปแบบที่แตกต่างจากเจดีย์ทรงระฆังในศิลปะอื่นๆ ลักษณะเป็นฐานเขียงรอบรับองค์ระฆังซึ่งเป็นทรงลอมฟางและทรงกระบอก ส่วยอดเป็นทรงกรวย ไม่น่าจะมีบัลลังก์และปล้องไฉน น่าจะมีอายุระหว่างพุทธศตวรรษที่ 11-12 

 กลุ่มที่ 2 เจดีย์วิหารกู่ปายา

น่าจะพัฒนามาจากศาสนสถานเป็นทรงปราสาทในศิลปะอินเดีย ที่เมืองศรีเกษตรนี้พบเพียง 3 แห่ง ได้แก่ วิหารเซกูตะวันออก (East Zegu Temple) วิหารเลมเยธนา (Lemyethna Temple) และวิหาร (Bebe Temple) สำหรับวิหารเซกูตะวันออกเหลือเฉพาะส่วนอาคาร ส่วนยอดพังทลายลงหมดแล้ว วิหารเลมเยธนา ส่วนบนเหลือเฉพาะฐานซึ่งน่าจะเป็น

ฐานเจดีย์ เนื่องจากมีฐานเขียงซ้อนกัน วิหารเบเบยังเหลือส่วนยอดให้ศึกษาได้ ส่วนยอดเป็นเจดีย์และเป็นเจดีย์ทรงลอมฟางซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะของศรีเกษตร กล่าวคือ แผนผังเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีมุขยื่นออกมาด้านหน้าเป็นทางเข้าภายใน ส่วนอีก 3 ด้านเป็นซุ้มจระนำ มีการประดับเสาติดผนังน่าจะพัฒนามาจากเครื่องไม้ ภายในอาคารมี 2 แบบ คือ แบบไม่มีแกนรับน้ำหนัก มีแท่นประดิษฐานพระพุทธรูปอยู่ท้ายอาคาร มีทางเข้าด้านเดียว เช่น วิหารเซกูตะวันออก อีกแบบหนึ่งเป็นอาคารจัตุรมุข มีทางเข้า 4 ด้าน มีแกนกลางหรือแท่งอยู่กลางอาคารใช้เป็นตัวรับน้ำหนักของส่วนยอด และที่แกนกลางนี้นิยมประดิษฐานพระพุทธรูปทั้ง 4 ด้าน   มีทางเดินประทักษิณภายในอาคาร เช่น วิหารเลมเยธนา    ส่วนวิหารเบเบ มีส่วนบนเป็นเจดีย์ทรงลอมฟางที่เป็นรูปแบบเฉพาะที่เกิดขึ้นในศิลปะศรีเกษตร แต่เป็นวิหารขนาดเล็ก ไม่มีแกนกลางรับน้ำหนัก

(ศักดิ์ชัย สายสิงห์, 2557: 52-62)

งานประติมากรรม พบในศาสนาพุทธทั้งนิกายเถรวาทและมหายาน รวมทั้งศาสนาฮินดู แต่ส่วนใหญ่เป็นประติมากรรมเนื่องในศาสนาพุทธแบบเถรวาท กล่าวคือ พระพุทธรูปเป็นส่วนใหญ่ รวมทั้งมีงานประติมากรรมนูนสูงที่น่าจะสร้างขึ้นเพื่อประดับโบราณสถาน การสร้างพระพุทธรูปนิยมทำปางสมาธิ ปางมารวิชัย และมีการสร้างพระพุทธรูปเป็นอดีตพระพุทธเจ้า 4 พระองค์ และ 5 พระองค์ 

ศักดิ์ชัย สายสิงห์ ได้กล่าวถึงรูปแบบศิลปกรรม ที่แบ่งออกเป็น 2 ช่วงเวลา ได้แก่ 

ระยะที่ 1 อิทธิพลศิลปะคุปตะ ราวพุทธศตวรรษที่ 9-14 

ที่พบมีพระพุทธรูปทองคำ พระอดีตพุทธเจ้า 4 พระองค์เป็นพระพุทธรูปดุนเงิน พระพุทธรูปปางทรงแสดงธรรม พระอดีตพุทธเจ้า 5 พระองค์กะไหล่ทองประดับฐานผอบ และภาพสลักพระพุทธรูปอดีตพระพุทธเจ้า 5 พระองค์ประดับฐานสถูปจำลอง แสดงอิทธิพลศิลปะอินเดียแบบคุปตะชัดเจนมากที่สุด พระพุทธรูปที่พบที่เนินขิ่นบา เป็นพระพุทธรูปขัดสมาธิราบเหนือบัลลังก์ที่ยกสูง ลักษณะคล้ายฐานบัวคว่ำบัวหงาย เบื้องหลังมีมกรออกทั้งสองข้าง พระพักตร์ค่อนข้างกลม ขมวดพระเกศาเล็ก มีพระอุษณีษะเตี้ยๆ ไม่มีพระรัศมี พระขนงต่อเป็นรูปปีกกา พระโอษฐ์หนาและแบะเล็กน้อย ครองจีวรห่มเฉียง จีวรเรียบเป็นอิทธิพลแบบคุปตะ

ระยะที่ 2 อิทธิพลปาละ ราวพุทธศตวรรษที่ 14-16

พบทั้งที่เป็นประติมากรรมในศาสนาพุทธและฮินดู ที่สำคัญพบ ประติมากรรมเล่าเรื่องพุทธประวัติตอนปฐมเทศนา พบที่เนินยองนิบินเป็นรูปพระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรม เบื้องหลังเป็นปราสาททรงศิขร ใต้ฐานประดับ

ธรรมจักรกับกวางหมอบ แวดล้อมด้วยพระสาวกและเบื้องล่างเป็นภาพบุคคล ส่วนสำคัญที่แสดงให้เห็นว่ารับอิทธิพลปาละ เช่น พระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิเพชร และอาคารทรงศิขรแบบอินเดียภาคเหนือ นอกจากนี้ยังพบประติมากรรมนารายณ์บรรทมสินธุ์ พระนารายณ์ทรงครุฑ พระนารายณ์กับพระลักษมี มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 16 

(ศักดิ์ชัย สายสิงห์, 2557: 62-67)

แม้ว่าในปัจจุบัน ทั้งเมืองศรีเกษตร เบคถาโน และ ฮาลิน จะมีเพียงซากปรักหักพัง ของโบราณสถาน เนื่องจากการจัดการในพื้นที่ของรัฐบาลเมียนมายังไม่ดีพอ สิ่งที่หลงเหลืออยู่ในปัจจุบัน คือ ซากเมืองโบราณ คูน้ำ กำแพงเมือง เจดีย์และประติมากรรมที่พบแสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่ในอดีต ซากปรักหักพังของเมืองโบราณมีเสน่ห์ดึงดูดผู้ที่หลงใหลเมืองเก่า ประวัติความเป็นมาของมนุษย์ ณ สถานที่หนึ่ง เชิญชวนให้ผู้สนใจใคร่รู้ประวัติศาสตร์และนักท่องเที่ยวทั่วไปเดินทางเข้าไปท่องเที่ยว ณ เมืองโบราณแห่งนี้ 

ปัจจุบัน แหล่งโบราณคดีในเขตเมืองเก่าของชาวพยู น่าจะได้รับการดูแลที่ดีขึ้นจากองค์กรยูเนสโก และรัฐบาลของเมียนมา เนื่องจาก เมืองโบราณแห่งนี้ มิได้เป็นเพียงสมบัติของเมียนมาเท่านั้น แต่นับต่อจากนี้ไป เมืองเก่าแก่อายุนับพันปีแห่งนี้ จะเป็นสมบัติของคนทั้งโลกที่ต้องช่วยกันดูแลรักษาสืบต่อไป การเดินทางเข้าไปท่องเที่ยวในประเทศเมียนมาในปัจจุบันสะดวกสบายยิ่งขึ้น มีสิ่งอำนวยความสะดวกทางการท่องเที่ยว ไม่ว่าจะเป็นภัตตาคาร สถานที่พัก บริษัทนำเที่ยวที่มีมาตรฐานรองรับนักท่องเที่ยวจากทั่วทุกมุมโลก จึงน่าจะเดินทางเข้าไปท่องเที่ยวเมืองโบราณแห่งนี้เป็นอย่างยิ่ง

* อาจารย์ประจำสาขาวิชาการจัดการการท่องเที่ยว วิทยาลัยการท่องเที่ยวและการบริการ มหาวิทยาลัยรังสิต

บรรณานุกรม

เชษฐ์ ติงสัญชลี. 2558. ประวัติศาสตร์ศิลปะอินเดียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้. นนทบุรี: มิวเซียมเพรส

ด ารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. (2514) เที่ยวเมืองพม่า ธนบุรี: โรงพิมพ์รุ่งวัฒนา

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. 2557. ศิลปะพม่า. กรุงเทพมหานคร: มติชน.

สุภัทรดิศ ดิศกุล. 2549. ประวัติศาสตร์เอเชียอาคเนย์ถึง พ.ศ. 2000. พิมพ์ครั้งที่ 4. กรุงเทพมหานคร: ห้างหุ้นส่วนจำกัดสามลดา

--------. 2543. ศิลปะพม่า ลังกา ชวา ขอม. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพมหานคร: มติชน.

บูรพา โชติช่วง. “มรดกโลกพม่า” (ออนไลน์) แหล่งที่มา http://www.siamrath.co.th/web/?q 

              https://www.rsu.ac.th/jla/public/upload/journal/article/abstract/20160630abstractMRX28.pdf